صنعت خودرو در ایران پس از صنعت نفت و گاز بزرگترین صنعت محسوب می‌شود. در حال حاضر بیش از 500 شرکت تولید قطعات خودرو در زنجیره تولید قطعه برای صنایع خودروساز کشور فعالیت می‌کنند. صنعت خودرو به لحاظ ارتباط گسترده با زنجیره‌ای از صنایع قبل و بعد از خود، صنعتی کلیدی محسوب شده و دارای پتانسیل بالایی در ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی است. در ساخت خودرو مجموعه‌ای از فناوری‌های فلزی، پلاستیکی، شیمیایی، چوب، پارچه، عایق، شیشه، الکتریکی، الکترونیکی، متالوژی، طراحی، و غیره دخالت دارد. به همین دلیل صنعت خودرو به لحاظ ضریب همبستگی پسین رتبه دوم را در بین صنایع کشور دارا می باشد. برخی برآوردها حاکی از آن است که به ازای تولید هر دستگاه خودرو دو شغل ایجاد می‌شود که 17 درصد آن اشتغال مستقیم (خودروسازی و قطعه سازی) و 83 درصد آن اشتغال غیرمستقیم (صنایع بالادستی و فعالیت‌های خدماتی به خودرو) خواهد بود. بر این اساس از خودروسازی به عنوان یکی از صنایع پیشران کشور یاد می‌شود، صنعتی که با دارا بودن سهم حدود 3 درصدی در تولید ناخالص داخلی، سهم ۱۸ تا ۲۰ درصدی در بخش صنعت و سهم ۱۲ درصدی اشتغال بخش صنعتی کشور، از جایگاه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ویژه‌ای برخوردار است. تولیدات خودروی ایران انواع مختلف خودرو را پوشش می‌دهد از جمله: خودروهای مسافری، ون، کامیون‌ها، اتوبوس‌ها، مینی‌بوس‌ها و وانت‌ها. تقریباً ۷۵٪ کل تولیدات خودروی کشور را خودروهای مسافری و ۱۵٪ آن را خودروهای وانت دربر می‌گیرند.

این صنعت در ایران پس از شکل گیری اولیه در دهه 1340، فراز و نشیب های متعددی را تجربه کرده است. تا اوایل دهه 1370، رویکرد این صنعت در داخل کشور مبتنی بر تولید خودرو تحت لیسانس شرکت‌های خارجی بود اما به مرور تحولاتی در راستای ایجاد زنجیره تولید آن نیز صورت گرفت و صنعت قطعه‌سازی خودرو را در ایران شکل بخشید. همکاری استراتژیک خودروسازی ایران که قبل از انقلاب محدود به آمریکا و اروپا بود، پس از جدا شدن آمریکا با شیب کندی به سمت شرکای اروپایی و آسیای شرقی گسترش یافت. پژو، کیا موتورز و سایر برندهای اروپایی و آسیایی از جمله برندهایی بودند که مدت‌ها و تا پیش از تحریم‌های بین المللی با خودروسازان ایرانی همکاری داشتند.

این صنعت به دلیل وابستگی به دولت همواره تحت تاثیر تحولات سیاسی بوده و چشم به حمایت‌های مستقیم و غیرمستقیم دولتی دوخته است. با این حال و با وجود نیم قرن سابقه، چالش‌های پیش روی این صنعت باعث گردیده خودروسازی در ایران نتواند همگام با تحولات جهانی حرکت کند و در بازارهای رقابتی حرفی برای گفتن داشته باشد.

چشم انداز تدوبن شده برای صنعت خودرو در افق 1404، از “دستیابی به جایگاه نخست صنعت خودرو در منطقه، رتبه پنجم آسیا و رتبه یازدهم در جهان از طریق رقابت پذیری مبتنی بر توسعه فناوری” صحبت می‌کند که همانطور که نتایج و گزارش‌های منتشر شده نشان می‌دهد، چشم انداز و اهداف سند 1404 در صنایع خودرو بسیار خوشبینانه بوده و نه در حال حاضر بلکه تا سال 1404 نیز اتفاق نخواهد افتاد. از سوی دیگر جریان‌های رشد و توسعه جهانی همچنان شکاف بین صنایع خودرو داخلی و خارجی را افزایش می‌دهد و تا زمانی که این فاصله کاهش پیدا نکند عملا دستیابی به نتایج مطلوب دور از انتظار است.

حجم تقاضا هاي بي پاسخ طي يك دوره تقريبا سي ساله به خودرو سازان ايراني فرصت داد كه در ميداني بي رقيب، بدون كمترين نگراني تمامي توليدات بي كيفيت و كم كيفيت خود را به بازار عرضه كنند. اما در دوره دوم حيات خودرو سازان كه دهه همكاري شركت هاي خودرو سازي داخلي با برندهاي نيمه معروف جهاني از فرانسه، ژاپن و كره جنوبي بود باعث شد تا ذائقه مشتريان فعال شود و فضاي غير رقابتي صد در صدي با اندكي تخفيف به يك فضاي رقابتي مديريت شده تبديل شود و به نحوي مشتريان به حق انتخاب خودروي مطلوب خود را از بين توليدات مشترك خودرو سازان داخلي با برخي برندهاي متوسط جهاني دست يابند.

از ابتداي دهه 80 با آزاد تر شدن بازار خودرو و لغو برخي ممنوعيت هاي واردات خودرو به كشور و ورود انواع خودرو هاي با كيفيت و به روز دنيا به سطح جامعه، بازار خودروي كشور هر چند كند و با احتياط، در مسير رقابتي شدن قرار گرفت. امروزه خودرو سازان داخلي براي كسب سهم بيشتر در بازار در حال رقابتند و تبليغات رنگارنگ و تنوع بخشيدن به خدمات حين فروش و پس از فروش در جهت كسب رضايت مشتري از دلايل اين مدعاست.

اما خودرو سازان داخلي همچنان در بازار تحت كنترل داخل كشور فعاليت مي كنند و به واقع در صادرات خودرو به كشور هاي ديگر با مشكلات فني و مالي جدي مواجه اند. اما شايد مهمترين اين مشكلات فقدان استراتژي توسعه بر مبناي نوآوري و خلاقيت است كه اين امر ناشي از بخش هاي تحقيقاتي (R&D) كمتر توسعه يافته خودرو سازان است.

هر چند طي چند سال گذشته اتفاقات اميدوار كننده ايي چه در حوزه توليد خودرو و چه در بخش ارايه خدمات مشاهده شده و با گذر خودرو سازان داخلي از مرحله توليد خودرو با پلت فرم مشترك با برندهاي مطرح جهان، توجه به خلاقيت و نوآوري به عنوان يك راهبرد مد نظر قرار گرفته است اما همچنان به نظر مي رسد تا قالب شدن تفكر نوآور و خلاق بر فضاي مهندسي و بازار يابي خودرو فاصله زياد است.

همانگونه كه عنوان شد تنها راه حل باقي مانده براي خودرو سازان ايراني براي ادامه حيات در بازار هاي منطقه ايي و جهاني و حتي در بازار هاي داخلي، حركت در مسير بكار گيري خلاقيت و نوآوري هاي منطبق بر نياز مشتريان و بازار است. همانگونه كه گفته شد اتفاقات اميدواركننده بسياري طي سال هاي اخير در صنعت خودروي كشور افتاده است اما ضروريست اين بنگاه هاي اقتصادي مهم كشور در فرآيند تغيير و بهبود استراتژي هاي خود موارد جديدي را هم در قالب چارچوب مدیریت نوآوري مدنظر قرار دهند.